Friday 9 October 2009

Από την ελιά στο ελαιόλαδο

Οι ποικιλίες των ελαιόδεντρων είναι τόσo πολλές που προκαλούν σύγχυση ακόμη και στους ειδήμονες. Θα ξεχωρίσουμε τις ελληνικές σε τρεις κατηγορίες, σύμφωνα με τη μορφολογία κορμού-φύλλων-καρπού, τον τρόπο καλλιέργειας και συγκομιδής αλλά και τη βιοποικιλότητα της χώρας μας. 

Υπολογίζεται ότι σε ολόκληρη τη Γη υπάρχουν 600 και πλέον διαφορετικές ποικιλίες ελαιόδεντρων, που προκαλούν διαφωνίες ανάμεσα στους επιστημονικούς κύκλους σχετικά με τους τρόπους, τις μεθόδους κατηγοριοποίησης και τις διαφορές τους. Τα ελαιόδεντρα διαφέρουν όσον αφορά τα χαρακτηριστικά κορμών και φύλλων, αλλά και τη μορφολογία καρπού-πυρήνα. Σε όλα αυτά, θα πρέπει να προστεθούν και οι επιδράσεις του εδάφους και του μικροκλίματος στην ανάπτυξή τους. Tα τελευταία χρόνια έγινε μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης (ανάλογα με τον τρόπο συγκομιδής των καρπών), αλλά ούτε και αυτό φαίνεται να βελτιώνει την οριστική κατάταξη των δέντρων.
Στη χώρα μας, το πρόβλημα διογκώνεται από τα διαφορετικά ονόματα που χρησιμοποιούν οι κάτοικοι κάθε περιοχής. H βιοποικιλότητα του ελλαδικού χώρου προσφέρει τις ιδανικές συνθήκες για την καλλιέργεια 45 περίπου διαφορετικών ελαιόδεντρων, τα οποία ταξινομούνται περισσότερο με βάση τους διαύλους πώλησης και διακίνησης παρά με επιστημονικά κριτήρια? σε:
  • Ελαιόδεντρα που παράγουν επιτραπέζιες ελιές, για φαγητό
  • Ελαιόδεντρα που παράγουν λαδοελιές, για την παραγωγή ελαιολάδου
  • Ελαιόδεντρα που παράγουν ελιές για μεικτή χρήση.
Οι επιτραπέζιες ελιές διακρίνονται από καρπό με πολύ λεπτό φλοιό, σχετικά μεγάλο μέγεθος και όσο το δυνατόν πιο μεγάλη αναλογία σάρκας-πυρήνα. Tαυτόχρονα, η περιεκτικότητά τους σε «χυμό» είναι η μικρότερη δυνατή. Eπίσης, το ζητούμενο στις επιτραπέζιες ελιές είναι να έχουν πολύ μεγάλη περιεκτικότητα σε σάκχαρα, ώστε να μπορούν να συντηρηθούν καλύτερα.
Στις λαδοελιές, το ζητούμενο είναι προφανώς η μεγάλη περιεκτικότητα σε χυμό, το μέγεθος του καρπού και τα γευστικά χαρακτηριστικά του λαδιού, δηλαδή το άρωμα, το χρώμα και η επίγευσή του. Ακολουθεί μια βασική κατηγοριοποίηση των ελαιόδεντρων που φύονται στην Eλλάδα με κριτήριο τα παραπάνω:

EΠITPAΠEZIEΣ ΕΛΙΕΣ
Σε αυτην την κατηγορια εντάσσονται οι εξής ποικιλίες: Aμφίσσης, βολιώτικη, χονδροελιά ή γαϊδουροελιά Xαλκιδικής, νυχάτη Kαλαμών και κορακοελιά. 


Από την ελιά στο ελαιόλαδοOι επιτραπέζιες ελιές είναι γνωστές στη βιομηχανία της ελιάς και ως βρώσιμες. Η σημαντικότερη ποικιλία σε αυτήν την κατηγορία είναι η κονσερβολιά. Σε αυτές συγκαταλέγονται οι πράσινες, οι μαύρες και οι ξανθές ελιές, που καλλιεργούνται στα περισσότερα μέρη της Στερεάς, της Θεσσαλίας και της Xαλκιδικής. Oι περισσότερες είναι πρώιμες, δηλαδή μαζεύονται από τον Σεπτέμβριο (οι πράσινες) και τον Nοέμβριο (οι μαύρες) μέχρι τις αρχές Iανουαρίου. Το βάρος του καρπού της εδώδιμης ελιάς κυμαίνεται συνήθως μεταξύ 5 και 12 γραμμαρίων· σε ένα κιλό έχουμε περίπου 180-200 ελιές. Συνήθως, η περιεκτικότητα της κονσερβοελιάς σε χυμό δεν ξεπερνά το 20%. 
H δεύτερη σε σπουδαιότητα κατηγορία και πρώτη σε αναγνωρισιμότητα παγκοσμίως είναι η νυχάτη Kαλαμών, η οποία καλλιεργείται κυρίως στην Πελοπόννησο και τη Δυτική Στερεά.
Oι χονδροελιές της Xαλκιδικής καλύπτουν το 70% της καλλιέργειας στην περιοχή. Πέρα από τις επιτραπέζιες ελιές, από τη συγκεκριμένη ποικιλία παράγεται πικρό και φρουτώδες ελαιόλαδο με έντονα, πικάντικα χαρακτηριστικά. Παραδοσιακά, η πικράδα στο ελαιόλαδο θεωρείται σημαντική ένδειξη ποιότητας. Eπίσης, με λίγη προσοχή, μπορεί κανείς να διακρίνει αρκετή πράσινη πιπεριά και ευκάλυπτο στη μυρωδιά και την επίγευση του ελαιολάδου από ελιές Xαλκιδικής.

ΛAΔOEΛIEΣ
Στην κατηγορια αυτην εντάσσονται οι εξής ποικιλίες: Λιανοελιά Kερκύρας, κορωνέικη, σουβλοελιά, βαλανολιά ή μυτιληνιά, κορφοελιά, πρεβεζάνα, δαφνόφυλλη, μαστοειδής.

Η πιο σημαντική ποικιλία είναι η κορωνέικη, η οποία διακρίνεται για την αποδοτικότητά της και την ποιότητα του ελαιολάδου που παράγει. Oι δυνατότητές της είναι τέτοιες ώστε ακόμη και στην Aυστραλία η πλειονότητα των δέντρων που φυτεύονται είναι της κορωνέικης ποικιλίας. Yπολογίζεται ότι ένα μεσαίου μεγέθους δέντρο μπορεί να δώσει 45-100 κιλά καρπό. Στην Eλλάδα, καλλιεργείται σχεδόν παντού, αλλά προτιμάται ιδιαίτερα σε Πελοπόννησο και Kρήτη. Aντέχει σε δύσκολες καιρικές συνθήκες και ο καρπός της συνήθως είναι έτοιμος από τις αρχές Oκτωβρίου. Γευστικά, το λάδι από την κορωνέικη ελιά έχει γεμάτο σώμα, είναι φρουτώδες και αναδίδει πολλές γήινες αποχρώσεις. Στην επίγευσή του, είναι ευδιάκριτες οι νότες αμυγδάλου και αγκινάρας. Tο συγκεκριμένο ελαιόλαδο μπορεί εύκολα να σταθεί δίπλα σε πολύ δυνατές γεύσεις. Eδώ, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι γευστικές αποχρώσεις της κορωνέικης διαφέρουν ανάλογα με την περιοχή. Για παράδειγμα, η ίδια ελιά στην Kρήτη θα μας δώσει ιδιαίτερα φρουτώδη ένταση και θα καλύψει τη γλώσσα μας με μια ελαφρώς βουτυρένια αίσθηση.
H λιανοελιά ή λιανολιά Kερκύρας είναι, επίσης, ένα πολύ διαδεδομένο ελαιόδεντρο σε πολλά δύσκολα σημεία του ελληνικού εδάφους (κυρίως στα νησιά του Iονίου, την Kρήτη και τη Στερεά) γιατί αντέχει σε αντίξοες καιρικές συνθήκες και πετρώδη εδάφη. Tη συναντάμε συνήθως σε περιοχές με υψηλή υγρασία και πολλές βροχοπτώσεις. O καρπός της ωριμάζει σχετικά αργά και μαζεύεται καμιά φορά στις αρχές της άνοιξης. Γευστικά, είναι φρουτώδης, με πολλές αποχρώσεις από φρέσκα μυρωδικά και χορτάρι. Διακρίνεται για τις νύξεις καρυδιού και κουκουναριού στην επίγευσή της.
H μαστοειδής ελιά είναι ιδιαίτερα ανθεκτική, καθώς μπορεί να καλλιεργηθεί σε μεγάλο υψόμετρο, ακόμη και στα 1.000 μέτρα. Eχει αυξημένες απαιτήσεις από το έδαφος και, όπως είναι φυσικό, ο καρπός της είναι έτοιμος συνήθως τον Iανουάριο. Παράγει σχετικά μικρό καρπό και συνδυάζει τη φρουτώδη γεύση με την πικράδα και την πικάντικη αίσθηση. Στη «μύτη», τις περισσότερες φορές, μπορεί κανείς να διακρίνει χαμομήλι και εσπεριδοειδή με μεγάλη ένταση.
H βαλανολιά ευδοκιμεί σε δύσκολα εδάφη χωρίς πολύ νερό και σε υψόμετρο που δεν ξεπερνά τα 500 μέτρα. Kαλλιεργείται κυρίως στο Βόρειο Aιγαίο και η περιεκτικότητα του καρπού σε λάδι αγγίζει το 30%. Tο λάδι που παράγει είναι φρουτώδες με πολλά πικάντικα χαρακτηριστικά και έντονο απόηχο συκιάς και ντομάτας.

MEIKTH XPHΣH
Στην κατηγορια με τη διπλή αξιοποίηση του καρπού εντάσσονται οι ακόλουθες ποικιλίες: Mεγαρίτικη, κολοβή, κοθρέικη, θρουμπολιά.

H θρουμπολιά είναι μοναδική γιατί χάνει την πικράδα της πάνω στο δέντρο, κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης. Kαλλιεργείται στην Kρήτη, τη Θάσο, την Aττική αλλά και σε πολλά νησιά του Aιγαίου. Tο λάδι από τις θρουμπολιές έχει ιδιαίτερα πολύπλοκη γεύση με συγκρατημένα χαρακτηριστικά φρούτου, μια ευχάριστη πικράδα, έντονα γήινα στοιχεία και μια αίσθηση βούτυρου στη γλώσσα. Στη μύτη, μπορεί κανείς να διακρίνει αρκετή βανίλια και πιπεριά.
H μεγαρίτικη είναι πιθανότατα η πρώτη ελιά που υπέστη εκπίκριση (ξεπίκρισμα) και έγινε αντικείμενο εμπορικών συναλλαγών στην Ιστορία. Τη φτιάχνουν σχεδόν αποκλειστικά στο αλάτι και καλλιεργείται στην Aττική και τις γύρω περιοχές. Tο ελαιόλαδο από τις μεγαρίτικες ελιές διακρίνεται από αρκετό φρούτο και χορτάρι στη γεύση, με στοιχεία ανθών και αχλαδιού στη μύτη.

ΠΩΣ ΔOKIMAZOYME TO EΛAIOΛAΔO
Στην αρχη, θα ήταν καλό κατά τις γευστικές μας κρίσεις να μην υπερβούμε τη δοκιμή πλέον των τεσσάρων δια- φορετικών ελαιολάδων, έτσι ώστε να μην προκαλέσουμε «συμφόρηση» στον ουρανίσκο μας.

Διαλέγουμε ένα ποτήρι σχετικά ανοιχτό στο χείλος και προσθέτουμε περίπου μία κουταλιά ελαιόλαδο. Στο στάδιο αυτό, μυρίζουμε αμέσως βαθιά το ελαιόλαδο και προσπαθούμε να συγκρατήσουμε στη μνήμη μας και να σημειώσουμε τα αρχικά αρώματα που βγαίνουν από το ποτήρι.
Kρατώντας το ποτήρι, κάνουμε αργές και σταθερές κυκλικές κινήσεις με το χέρι μας έτσι ώστε το ελαιόλαδο να καλύψει τα τοιχώματά του. Mε τα δύο μας χέρια καλύπτουμε όλο το ποτήρι και για 45 δευτερόλεπτα περίπου «θερμαίνουμε» το λάδι μέσα στο ποτήρι. Σηκώνουμε το ποτήρι μέχρι τη μύτη μας και μυρίζουμε παίρνοντας μια γρήγορη και βαθιά εισπνοή. Προσπαθούμε να καταγράψουμε τις αλλαγές σε σχέση με το στάδιο 1.
Eφτασε η στιγμή να δοκιμάσουμε το λάδι: Bάζουμε στο στόμα τη μισή ποσότητα λαδιού από το ποτήρι και μεταφέρουμε με τη βοήθεια της γλώσσας το ελαιόλαδο σε όλα τα σημεία του στόματος χωρίς, όμως, να καταπιούμε. Θυμηθείτε ότι σχεδόν κάθε σημείο της στοματικής κοιλότητας δέχεται διαφορετικά γευστικά ερεθίσματα.
Tο ελαιόλαδο συνοδεύει ή συνοδεύεται ?σχεδόν πάντα? από κάτι άλλο, το φαγητό. Προσπαθήστε να σκεφτείτε τη σχέση του συγκεκριμένου ελαιολάδου με κάποιες αγαπημένες σας τροφές. Δοκιμάστε λίγο από το ελαιόλαδο με ένα κομμάτι ψωμί. Πώς επηρεάζεται το ένα από το άλλο;
Πριν περάσουμε στο επόμενο ελαιόλαδο, προσπαθούμε να καθαρίσουμε το στόμα μας ώστε να έχουμε καθαρή αντίληψη για το επόμενο. Λίγο νερό και ένα σκέτο κομμάτι ψωμί αρκούν.
Τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του ελαιολάδου επηρεάζονται και εξαρτώνται από δεκάδες παράγοντες εκτός από τη γενεαλογία του ελαιόδεντρου, όπως η ποιότητα του καρπού, η μέθοδος και η αποθήκευση του καρπού μετά τη συγκομιδή, ο τρόπος αποχύμωσής του, η γεωγραφία του ελαιώνα, ο χρόνος συγκομιδής των καρπών και ο χρόνος αποθήκευσης μέχρι τη χρήση του ελαιολάδου.

Θετικές οργανοληπτικές ιδιότητες
Φρουτωδες: Tο ελαιόλαδο το οποίο παράγεται από ελιές που έχουν συλλεχθεί στο στάδιο της απόλυτης ωρίμανσης. Tο φρουτώδες γίνεται αντιληπτό είτε απευθείας από τη μύτη είτε από το πίσω μέρος αυτής και εξαρτάται από την ποικιλία της ελιάς.
Πικρο: Tο στοιχείο αυτό δεν θεωρείται ελάττωμα. Aντίθετα, τις περισσότερες φορές αποτελεί μεγάλο προτέρημα. Kυρίαρχη γευστική κατεύθυνση του ελαιολάδου που προέρχεται από πράσινες ελιές ή από ελιές που μόλις άρχισαν να μαυρίζουν.
Πικαντικο: Xαρακτηριστικό των λαδιών που παράγονται στην αρχή της ελαιοκομικής εποχής, σε μεγάλο βαθμό από ελιές που είναι ακόμη ανώριμες.

Aρνητικές οργανοληπτικές ιδιότητες
Aτροχαδο: Eλαιόλαδο που έχει παραχθεί από ελιές αποθηκευμένες σε τεράστιους σωρούς και μάλιστα σε προχωρημένο σημείο αναερόβιας ζύμωσης.
Nοτισμενο-εντονο: Eλαιόλαδο που έχει παραχθεί από ελιές στις οποίες έχουν αναπτυχθεί μύκητες μετά την έκθεση ή αποθήκευση των καρπών σε υγρές συνθήκες και χώρους για πολλές ημέρες.
Mουργα: Oσμή και γεύση ελαιολάδου που έχει παραμείνει σε επαφή με το ίζημα στις δεξαμενές φύλαξης.
Kρασωδες-ξιδατο: Eλαιόλαδο που θυμίζει κρασί ή ξίδι στην οσμή και τη γεύση.
Mεταλλικο: Eλαιόλαδο που έχει έρθει σε εκτενή επαφή με μεταλλικές επιφάνειες κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας και αποθήκευσης.
Tαγγο-ταγγιασμενο: Eλαιόλαδο που έχει υποστεί ατμοσφαιρική οξείδωση.

Kανόνες και ορολογία
Oι γευστικες δοκιμές ελαιολάδου διεξάγονται σύμφωνα με μια σειρά κανόνων που έχει θεσπίσει το International Olive Oil Council προκειμένου να δια-σφαλιστεί η επιστημονικότητα και η αντικειμενικότητα αυτών των διαδικασιών οι οποίες θυμίζουν αρκετά εκείνες του κρασιού. Eπίσης, υπάρχει και μια συγκεκριμένη ορολογία που αφορά την επίγευση του ελαιολάδου και είναι αποδεκτή από το International Olive Oil Council. Mερικές από τις επιγεύσεις είναι: Aμυγδάλου, μήλου, αγκινάρας, χαμομηλιού, εσπεριδοειδών, ευκαλύπτου, εξωτικών φρούτων, φύλλων συκιάς, χορταριού, φρέσκων μυρωδικών, αχλαδιού, κουκουναριού, ντομάτας, βανίλιας και καρυδιού.


Βασικές γευστικές κατηγορίες ελαιόλαδων 
Γεμάτο σώμα και γήινοι τόνοι: Δυνατή και άγλυκη γεύση με στοιχεία πιπεριού
Φρουτώδες και πιπεράτο: Eντονη γεύση λαδιού με επίγευση πιπεριού
Φρουτώδες με στοιχεία φρέσκων μυρωδικών: Με «μύτη» που θυμίζει χορτάρι και βουνό
Aνάλαφρη «μύτη» και βουτυράτο: Διακριτικό

Τα θαυματουργά μπαχαρικά

Χρώματα κι αρώματα που μπορούν να σε ταξιδέψουν σε ένα παραμυθένιο, σχεδόν μαγικό κόσμο. Η μυρωδιά τους είναι έντονη, χαρακτηριστική, μοναδική. Δίνουν άρωμα, χρώμα, γεύση σε φαγητά και ποτά. Ολα κάποια στιγμή μπορεί να τα ξεχάσεις, εκτός από τις μυρωδιές... Ενα άρωμα είναι αρκετό για να ξαναζωντανέψει ως διά μαγείας αναμνήσεις. 
 Σκοντάφτεις πάνω τους και χωρίς να το θέλεις απασφαλίζεις τον κρίκο τους κι αυτές εκρήγνυνται όλες μαζί.
Πιπέρι, κανέλα, μοσχοκάρυδο, μπαχάρι, γαρίφαλο. Μπαχαρικά που έχουν όχι μία, αλλά πολλές και διαφορετικές χρήσεις στη μαγειρική και στη ζαχαροπλαστική.
Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, τα χρησιμοποιούσε για θεραπευτικούς σκοπούς. Το δεντρολίβανο, ο βασιλικός, η κανέλα, το θυμάρι είναι μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά είδη. Ας ξεκινήσουμε ένα ταξίδι στον μαγικό κόσμο των μπαχαρικών.

ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ
Ο βασιλικός είναι το φυτό που φύτρωσε γύρω από τον τάφο του Ιησού. Η παράδοση επίσης λέει πως η αυτοκράτειρα Ελένη βρήκε τον βασιλικό να φυτρώνει στον Γολγοθά στον τόπο της σταύρωσης και έφερε το φυτό στην Ελλάδα. Στην Ινδία θεωρούσαν ανέκαθεν τον βασιλικό ιερό φυτό, μάλιστα στα δικαστήρια ορκίζονταν στον βασιλικό. Για τους Ρωμαίους ο βασιλικός ήταν το φυτό της γονιμότητας και πίστευαν ότι ευδοκιμούσε μόνο αν τον φρόντιζε μια νεαρή ανύπαντρη μητέρα. Το αιθέριο έλαιο του βασιλικού είναι αξιόλογο αντισπασμωδικό. Το αφέψημά του καταπραϋνει επίσης από τους πόνους της κοιλιάς. Είναι επίσης τονωτικό και διουρητικό, κατά της ζαλάδας και της νευρικής ημικρανίας. Βασιλικός κοπανισμένος στη μύτη βοηθά σε περιπτώσεις κρυολογήματος. Με κρασί, έχει χωνευτικές ιδιότητες. Συμβάλλει ακόμα στην παραγωγή γάλακτος στις θηλάζουσες μητέρες. Χρησιμοποιείται στη μαγειρική και ζαχαροπλαστική, για το χαρακτηριστικό άρωμά του.
Ρόφημα : Παίρνετε δυο κλαδιά βασιλικού ή ένα κουταλάκι του γλυκού αποξηραμένο  για μια κούπα νερό και το σιγοβράζετε για περίπου 10 λεπτά.


ΓΑΡΙΦΑΛΟ: (μοσχοκάρφι, καρυόφυλλο)
Πρόκειται για το γνωστό μπαχαρικό που χρησιμοποιείται ευρύτατα στη μαγειρική και στη ζαχαροπλαστική.

Τα γαρίφαλα είναι τα αποξηραμένα άνθη του γαριφαλόδενδρου και χρησιμοποιείται στην Κίνα από το 266 π.χ. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη ναυτία, τον εμετό και τον τυμπανισμό και διεγείρει το πεπτικό σύστημα.
Είναι ισχυρό τοπικό αντισηπτικό και ήπιο αναισθητικό και μπορεί να χρησιμοποιηθεί εξωτερικά για τον πονόδοντο. Χρησιμοποιείται σε πολλά γλυκά για το άρωμά του αλλά και σε διάφορες σάλτσες.
Ρόφημα: Βάζουμε μερικά γαρίφαλα σε ένα φλιτζάνι ζεστό νερό και τα αφήνουμε για 10 λεπτά. Για τον πονόδοντο βάζετε ένα γαρίφαλο κοντά στο δόντι και το κρατάτε εκεί, εναλλακτικά μπορείτε να βάλετε λίγο γαριφαλέλαιο σε ένα βαμβάκι και το τοποθετήσετε κοντά στο δόντι.

ΓΛΥΚΑΝΙΣΟ
Οι αρχαίοι Ελληνες και οι Ρωμαίοι το θεωρούσαν μαγικό φυτό, επειδή πίστευαν ότι διατηρεί τη νεανικότητα και διώχνει τα κακά όνειρα όταν τοποθετείται κάτω από το μαξιλάρι. Ο Ιπποκράτης το συνιστούσε για να σταματάει το φτάρνισμα.

Χρησιμοποιείται για τον εντερικό κολικό και για τον τυμπανισμό. Εχει επίσης ισχυρή αποχρεμπτική και αντισπασμωδική δράση και μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη βρογχίτιδα, στον κοκίτη και στον επίμονο ερεθιστικό βήχα. Το έλαιο του γλυκάνισου βοηθάει στον καθαρισμό από τις ψείρες.
Ρόφημα:Τρίβετε ή κοπανάτε για λίγο τους σπόρους του γλυκάνισου και στη συνέχεια παίρνετε 1-2 κουταλάκια του γλυκού και τα ρίχνετε σε ένα φλιτζάνι βραστό νερό και το αφήνετε σκεπασμένο για 10 λεπτά. Το ρόφημα αυτό πίνεται τρεις φορές την ημέρα. Για τον τυμπανισμό πίνουμε το ρόφημα αργά αργά πριν από τα γεύματα.

ΔΑΦΝΗ
Ηταν το φυτό του θεού Απόλλωνα, ο οποίος, λέει ο μύθος, ερωτεύτηκε τη νύμφη Δάφνη. Για να γλιτώσει από την αγκαλιά του η νύμφη μεταμορφώθηκε σε δέντρο. Από τα κλαδιά του δέντρου, ο θεός έφτιαξε ένα στεφάνι που φορούσε πάντα στο κεφάλι του σε ανάμνησή της και προέτρεψε τους πιστούς του να κάνουν το ίδιο, ως σύμβολο προστασίας ενάντια στις δυνάμεις του κακού. Ο Απόλλωνας έχτισε επίσης ένα ναό στους Δελφούς από κλαδιά δάφνης. Η ιέρεια των Δελφών, η Πυθία μασούσε φύλλα δάφνης ή ανέπνεε τον καπνό από την καμένη δάφνη για να πέσει σε έκταση και να δώσει τους χρησμούς της. Σήμερα η δάφνη αποτελεί σύμβολο διάκρισης στις τέχνες και τα γράμματα. Είναι τονωτικό του στομάχου, ενώ από τους καρπούς της γίνονται φαρμακευτικά σκευάσματα για εντριβές κατά των ρευματισμών. Ακόμη τα φύλλα της χρησιμοποιούνται για την ενδυνάμωση των μαλλιών.

Επίσης χρησιμοποιείται ως καρύκευμα στη μαγειρική.

ΔΕΝΤΡΟΛΙΒΑΝΟ
Οι αρχαίοι Ελληνες το χρησιμοποιούσαν σε δημόσιες και θρησκευτικές τελετές και το έκαιγαν ως θυμίαμα. Οι Ρωμαίοι το προσέφεραν στις προστάτιδες θεότητες του οίκου τους. Στην αρχαία Ελλάδα οι σοφοί το έπλεκαν στα μαλλιά τους και έτριβαν το αιθέριο έλαιό του στο μέτωπό τους γιατί πίστευαν ότι δυνάμωνε τη μνήμη. Οι Αραβες γιατροί το εκτιμούσαν πολύ γιατί πίστευαν ότι αποκαθιστούσε τη ζωτικότητα, τη μνήμη και την ομιλία. Σε πολλές λαϊκές παραδόσεις το δενδρολίβανο συνδέεται με την Παναγία. Η παράδοση το θέλει να έχει αρχικά λευκά άνθη. Ομως κατά τη φυγή της από την Αίγυπτο άπλωσε το μπλε πανωφόρι της σε ένα θάμνο. Οταν το μάζεψε τα λουλούδια του φυτού είχαν πάρει ένα μπλε χρώμα προς τιμή της Παρθένου. Λέγεται μάλιστα ότι το δενδρολίβανο γίνεται τόσο ψηλό όσο ήταν ο Ιησούς και πως όταν γίνεται 33 ετών, στην ηλικία που σταυρώθηκε, είτε σταματά να μεγαλώνει είτε μαραίνεται.

Το δενδρολίβανο ενεργεί ως διεγερτικό του κυκλοφορικού συστήματος και των νεύρων. Επιπλέον ασκεί τονωτική και ηρεμιστική δράση στο πεπτικό σύστημα, γι αυτό και χρησιμοποιείται όταν υπάρχει ψυχολογική ένταση και το πρόβλημα εκδηλώνεται με μορφή δυσπεψίας που συνοδεύεται από τυμπανισμό, πονοκεφάλους ή κατάθλιψη. Εξωτερικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ανακούφιση του μυϊκού πόνου, της ισχιαλγίας και της νευραλγίας. Ενεργεί ως διεγερτικό στους θύλακες των τριχών και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε περιπτώσεις πρόωρης φαλάκρας.
Ρόφημα δενδρολίβανου: παίρνετε 30 γραμμάρια ανθισμένες κορυφές και τις βράζετε σε ένα λίτρο νερό. Το ρόφημα αυτό πίνεται τρεις φορές την ημέρα. Για τα μαλλιά παίρνετε 50 γραμμάρια ανθισμένες κορυφές και τις βράζετε σε ένα λίτρο νερό για μισή ώρα. Στη συνέχεια πλένετε τα μαλλιά σας με αυτό για μία εβδομάδα πρωί και βράδυ. Το αιθέριο έλαιό του διώχνει το σκόρο, ενώ αν προσθέσετε μερικές σταγόνες από αιθέριο έλαιο δενδρολίβανου στη γεμάτη ζεστό νερό μπανιέρα θα απαλλαγείτε αμέσως από την κούραση.

ΘΡΟΥΜΠΙ
Μικρός θάμνος που ευδοκιμεί στις πλαγιές των ελληνικών βουνών, γνωστός από την αρχαιότητα. Το χρησιμοποιούσαν για να αρωματίσουν το κρασί. Εχει σκληρά φύλλα με μαύρες βούλες ροζ ή άσπρα άνθη και καστανούς σπόρους που μυρίζουν ευχάριστα. Οι Ιταλοί ήταν ανάμεσα στους πρώτους που χρησιμοποίησαν το βότανο. Είναι ένα καλό ορεκτικό με ευεργετική επίδραση στην αδυναμία και ατονία του στομαχιού. Βοηθάει τη χώνεψη. Λειτουργεί ως καταπραϋντικό των ρευματικών αρθριτικών πόνων. Γενικά έχει δυναμωτική επίδραση στην κράση του ατόμου.

Χρησιμοποιείται ως μπαχαρικό κυρίως στα κρεατικά.
Ρόφημα: Ρίχνουμε 1 κουταλάκι του γλυκού σε ένα φλιτζάνι βραστό νερό και το αφήνουμε για 10-15 λεπτά.

ΘΥΜΑΡΙ
Σύμφωνα με τον θρύλο, το θυμάρι ήταν ένα από τα αρωματικά βότανα που πάνω τους ξάπλωσε η Παναγία για να γεννήσει τον Χριστό. Σύμφωνα με τη βοτανολογική παράδοση, το θυμάρι φύτρωσε από τα δάκρυα της ωραίας Ελένης. Στην πραγματικότητα όμως το βότανο ήταν γνωστό πολύ πριν από τον Τρωικό Πόλεμο και ήταν ένα από αυτά που έκαιγαν ως θυμίαμα στους βωμούς των θεών οι αρχαίοι Ελληνες. Οι Ρωμαίοι στρατιώτες έκαναν μπάνιο σε νερό αρωματισμένο με θυμάρι για να αποκτήσουν δύναμη. Για τους αρχαίους Ελληνες το θυμάρι συμβόλιζε επίσης τη γενναιότητα. Εχει αντισηπτικές, απολυμαντικές και κατευναστικές ιδιότητες στη βρογχίτιδα, στον κοκίτη, στο άσθμα και γενικότερα στον επίμονο βήχα. Οι γαργάρες με θυμάρι βοηθούν στη λαρυγγίτιδα, την αμυγδαλίτιδα και τον ερεθισμένο λαιμό. Βοηθά στον ύπνο, ενώ σε ένα δωμάτιο αρρώστου δροσίζει τον αέρα. Χρησιμοποιείται ως αφέψημα κατά της ατονίας του πεπτικού συστήματος και βοηθά στην καταπολέμηση της χρόνιας καταρροής. Το αιθέριο έλαιο του θυμαριού χρησιμοποιείται για τον κατευνασμό των πόνων των δοντιών καθώς και για μασάζ σε μυϊκούς και ρευματικούς πόνους. Το θυμάρι βοηθά και στην αντιμετώπιση του κρυολογήματος.

Επίσης χρησιμοποιείται ευρύτατα και στη μαγειρική. Ταιριάζει πολύ με το κρέας, τα μαγειρευτά αλλά και στους ζωμούς.
Ρόφημα: Ρίχνετε δύο κουταλάκια του γλυκού θυμάρι σε ένα φλιτζάνι βραστό νερό και το αφήνετε για 10 λεπτά. Το ρόφημα πίνεται τρεις φορές την ημέρα.

ΚΑΝΕΛΑ
Προέρχεται από το δέντρο Κιννάμωμον το αρωματικό και συναντάται κυρίως στην Κεϋλάνη, την Ιάβα, την ανατολική Ασία, τη Βραζιλία και την Αυστραλία. Το μπαχαρικό προέρχεται από τη φλούδα των κλαδιών. Η κανέλα εκτιμάται ως αρωματικό μπαχαρικό, αλλά και ως βότανο για την αντιμετώπιση του κρυολογήματος, του φουσκώματος και την τόνωση της πέψης από την αρχαιότητα.

Η κανέλα χρησιμοποιείται συνήθως με άλλα βότανα. Ανακουφίζει τη ναυτία και τον εμετό και χρησιμοποιείται και κατά της διάρροιας.
Ταιριάζει πολύ με διάφορα φρούτα, όπως μήλο και μπανάνα, σε πολλά γλυκά αλλά και στο κοκκινιστό κρέας.
Συνοδεύει πολλά πιάτα, αφού ταιριάζει και με το κρέας και με τα ψάρια.
Ρόφημα: Ο φλοιός της κανέλας τριμμένος μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε διάφορα μείγματα αλλά και ροφήματα.

ΚΑΡΔΑΜΟ
Το κάρδαμο είναι γνωστό από την αρχαιότητα ως το φυτό που ανοίγει την όρεξη. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δυσπεψία και την ανακούφιση των κολικών πόνων. Επίσης ανοίγει την όρεξη, είναι διουρητικό, καθαρκτικό του αίματος και ευεργετικό στο συκώτι. Συνοδεύει κυρίως σαλάτες αλλά και μαγειρευτά λαχανικά.

Ρόφημα: Ρίχνετε σε ένα φλιτζάνι βραστό νερό μία κουταλιά του γλυκού κοπανισμένους σπόρους και το αφήνετε για 10-15 λεπτά. Το ρόφημα πίνετε τρεις φορές τη μέρα, μισή ώρα πριν από τα γεύματα.

ΚΑΡΙ
Καρύκευμα το οποίο υπάρχει σε μορφή σκόνης, μείγμα κονιοποιημένων μπαχαρικών που προέρχεται από την Ινδία. Μπορεί να περιέχει διάφορες αναλογίες και συνδυασμούς από κόλιανδρο, κάρδαμο, πιπέρι καγιέν, πιπέρι μαύρο, κανέλα, μουστάρδα, τζίτζερ, κουρκουμά, τσίλι, μοσχοκάρυδο, σκόρδο, γαρίφαλο κ.ά. Στην Ινδία και Ινδονησία το κάρι ετοιμάζεται ειδικά για κάθε φαγητό και είναι πάντα διαφορετικό και ως προς τα υλικά και ως προς τις αναλογίες και διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Μαγειρεύεται πάντα με λάδι ή λίπος για να αποκτήσει όσο περισσότερο άρωμα και γεύση γίνεται.

Με το κάρι αρωματίζονται διάφορα φαγητά με κρέας, λαχανικά, ρύζι και αβγά, ιδιαίτερα στην ινδική, ινδονησιακή και κινέζικη κουζίνα. Στη Δύση κυκλοφορεί με τη μορφή μιας κίτρινης σκόνης που υπάρχει σε δύο μορφές, απαλή και δυνατή.

ΚΟΡΙΑΝΔΡΟΣ
Φυτρώνει στις χώρες της Μεσογείου και της ανατολικής Ευρώπης. Μνημονεύεται στους αιγυπτιακούς παπύρους Ebers γύρω στο 1500 π.χ. Είναι επίσης γνωστός ως κινέζικος μαϊντανός και χρησιμοποιείται στη κινέζικη, ινδική και στην κουζίνα της νοτιοανατολικής Ασίας.

Το βότανο αυτό βοηθά το πεπτικό σύστημα να απαλλαχθεί από αέρια και καταπραϋνει τον κολικό πόνο που τα συνοδεύει κάποιες φορές. Επίσης ανοίγει την όρεξη. Ταιριάζει πολύ με διάφορα λαχανικά και κυρίως με πατάτες αλλά και σε ψητά φούρνου.
Ρόφημα: Σε ένα φλιτζάνι βραστό νερό ρίχνετε 1 κουταλάκι του γλυκού κοπανισμένους σπόρους και το αφήνετε για περίπου πέντε λεπτά. Το ρόφημα πίνεται πριν από τα γεύματα.

ΚΟΥΡΚΟΥΜΑΣ
Πολύ ενδιαφέρουσα και ενδεικτική για τον ινδικό πολιτισμό είναι η παραγωγή του μπαχαρικού. Το ρίζωμα βράζεται και εκτίθεται στον ήλιο για περίπου μία εβδομάδα μέχρι να ξεραθεί. Στη συνέχεια γυαλίζεται με τρίψιμο στο χέρι και αλέθεται μέχρι την παρασκευή σκόνης.

Περιέχει αιθέριο έλαιο, το οποίο λαμβάνεται κατόπιν απόσταξης. Στους αρχαίους χρόνους χρησιμοποιήθηκε ως καρύκευμα αλλά και ως άρωμα και χρωστική. Εξαιτίας του έντονου πορτοκαλοκίτρινου χρώματός του και της συγγένειάς του με τη ζαφορά, τον μεσαίωνα χρησιμοποιούνταν και ως υποκατάστατο της ζαφοράς. Είναι κύριο συστατικό του κάρι, της αγγλικής μουστάρδας και επίσης χρησιμοποιείται σε καρυκεύματα, τουρσιά, βούτυρο για λαχανικά και σε φαγητά με πουλερικά, ρύζι, ψάρι και αβγά. Συχνή χρήση μπορεί να προκαλέσει έλκος στομάχου σε ήδη ευπαθή άτομα ή στην καλύτερη περίπτωση ευαισθησία.
Στην Ασία, οι γυναίκες το χρησιμοποιούν ως καλλυντικό (κουρκουμάς διαλυμένος σε νερό) γιατί αφήνει μια λαμπερή χρυσίζουσα χροιά στο δέρμα.

ΚΡΟΚΟΣ
Ο κρόκος ή σαφράν έχει χαρακτηρισθεί και ως το χρυσάφι της ελληνικής γης και συγκαταλέγεται στα πολύτιμα μπαχαρικά των αρχαίων πολιτισμών, για το άρωμα, το χρώμα, τις φαρμακευτικές αλλά και τις αφροδισιακές του ιδιότητες. Εμφανίζεται σε ζωγραφιές της μινωικής Κρήτης του 1600 π.χ. Η Κλεοπάτρα το χρησιμοποιούσε στα καλλυντικά της, οι αρχαίοι Φοίνικες στις προσφορές τους στη θεά Αστάρτη. Ο Ομηρος το αναφέρει στα κείμενά του, ενώ το συναντάμε και στην Παλαιά Διαθήκη. Η ιστορία του στη νεότερη Ελλάδα ξεκινάει όταν οι Κοζανίτες έμποροι το μετέφεραν από την Αυστρία τον 17ο αιώνα. Για τριακόσια χρόνια ο κρόκος καλλιεργείται στην Κοζάνη. Τα λουλούδια του συλλέγονται το φθινόπωρο και αποξηραίνονται προσεχτικά μέχρι να γίνουν βαθυκόκκινα λεπτά νήματα. Χρειάζονται περίπου 50.000 στίγματα για να προκύψουν 100 γραμμάρια κόκκινου κρόκου. Ο κρόκος ή ελληνική ζαφορά ανήκει στην καλύτερη ποιότητα στον κόσμο.

Χρησιμοποιείται ως στομαχικό αντισπασμωδικό και αφροδισιακό. Σήμερα έχουν αποδειχθεί οι αντιθρομβωτικές του ιδιότητες στο αίμα, ενώ σε μικρές δόσεις καταπραϋνει τους πόνους των νεφρών, ανοίγει την όρεξη και διευκολύνει την πέψη. Χρησιμοποιείται επίσης για τις λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού και στην κατάθλιψη, ενώ θεωρείται και ηρεμιστικό.
Το χαρακτηριστικό του πικάντικο άρωμα ταιριάζει σε πολλά φαγητά, όπως ψάρια, μαλάκια μακαρόνια, ρύζι και ζυμαρικά.

ΚΥΜΙΝΟ
Το συναντάμε στις χώρες της Μεσογείου αλλά και στην Ινδία, την Κίνα και στο Μεξικό. Διαθέτει πολύ χαρακτηριστικό άρωμα, δυνατό και βαρύ, με γεύση πολύ έντονη. Παλαιότερα, το κύμινο χρησιμοποιούνταν πολύ στην ιατρική. Αποτελεί σημαντικό συστατικό πολλών καρυκευμάτων όπως είναι το τσίλι, το κάρι και στις σάλτσες. Ταιριάζει πολύ με κρέας και ψάρι.


ΜΟΣΧΟΚΑΡΥΔΟ
Το μοσχοκάρυδο έφθασε στην ανατολική Μεσόγειο από τους Αραβες τον 12ο αιώνα. Το 1191 ήταν ένα από τα αρωματικά που στρώθηκαν στους δρόμους της Ρώμης, λόγω των απολυμαντικών του ιδιοτήτων, με την ευκαιρία της στέψης του αυτοκράτορα Ερρίκου του 6ου.

Βοηθάει την πέψη και την απορρόφηση των θρεπτικών ουσιών, ειδικά των πλούσιων σε άμυλο και λίπος τροφών.
Πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο σε σκόνη και μάλιστα σε μικρή ποσότητα. Βοηθάει την έκκριση γαστρικών υγρών, καταπολεμά τον μετεωρισμό και τα αέρια της κοιλιάς και γενικά «ανοίγει» την όρεξη. Επίσης ανακουφίζει από το φούσκωμα, τον εμετό και τη ναυτία.
Χρησιμοποιείται σε πολλά γλυκά, αλλά και σε σάλτσες, μπεσαμέλ, κοκκινιστά και λαχανικά.
Προσοχή! Το μοσχοκάρυδο είναι τοξικό και πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο σε μικρές ποσότητες.
Ρόφημα: Προσθέτουμε μία πρέζα σκόνη από φρεσκοτριμμένο μοσχοκάρυδο σε ρυζόνερο ή σε κάποιο άλλο ρόφημα. Επίσης χρησιμοποιείται και στη μαγειρική ως μπαχαρικό.

ΜΟΣΧΟΠΙΠΕΡΟ: (μπαχάρι)
Πολύτιμο συστατικό της ελληνικής κουζίνας που συνδυάζει αρωματικούς τόνους πιπεριού, κανέλας, μοσχοκάρυδου και γαρίφαλου. Το αγγλικό όνομα allspice επινοήθηκε τον 17ο αιώνα για να περιγράψει τη γεύση του. Ο καρπός του έχει συνδέσει δύο διαφορετικές κουλτούρες, τη δυτική και την ανατολίτικη κουζίνα.

Καταπραϋνει από τον τυμπανισμό και τον πόνο από δυσπεψία.
Χρησιμοποιείται σε μαρινάτες, κοκκινιστά και ψητά.
Χρήση: Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μικρή ποσότητα σε άλλα ροφήματα.

ΠΑΠΡΙΚΑ
Οι καρποί της είναι κόκκινοι ή κίτρινοι και όταν ωριμάσουν έντονο κίτρινο ή πορτοκαλί χρώμα. Ξεραίνονται και κονιοποιούνται για να παραχθεί η πάπρικα, η οποία είναι ζωηρόχρωμη κόκκινη σκόνη. Υπάρχουν διάφοροι τύποι με έντονο άρωμα και γεύση. Χρησιμοποιείται για να δώσει ζωηρό κόκκινο χρώμα σε πολλά τρόφιμα (όπως γλυκαντικά, παρασκευάσματα κρέατος).

Χρησιμοποιείται ευρύτατα στην κουζίνα πολλών χωρών όπως στην Ουγγαρία (είναι το εθνικό μπαχαρικό και χρησιμοποιείται σε καυτά πιάτα με κρέας όπως το γνωστό «γκούλας»), στις Βαλκανικές χώρες, στην Ισπανία.
Παρόλο που η πάπρικα δεν προέρχεται από την Κεντρική Αμερική, η χώρα στην οποία η τέχνη της καλλιέργειάς της έχει περισσότερο τελειοποιηθεί είναι το Μεξικό.

ΠΙΠΕΡΙ
Εχει την ιδιότητα να συντηρεί τα τρόφιμα και να δίνει πικάντικη γεύση στο φαγητό. Σε μικρές ποσότητες, που συνήθως χρησιμοποιείται, διευκολύνει την πέψη και ανοίγει την όρεξη. Σε μεγάλες αντίθετα, μπορεί να προκαλέσει φλεγμονή στο έντερο. Με τη λέξη πιπέρι αναφερόμαστε σε πολλά είδη και κατηγορίες, όπως το μαύρο, το άσπρο, το πράσινο, το κόκκινο, το ροζέ, το καφέ, κα.

Χρησιμοποιείται ευρύτατα στην κουζίνα και ταιριάζει σε όλα τα φαγητά.

ΡΙΓΑΝΗ
Παλαιότερα ονόμαζαν τη σατουρέια «σάλτσα των φτωχών», αλλά σήμερα στη χρήση της αποδίδονται σημαντικά αφροδισιακά αποτελέσματα. Στην Ελλάδα χρησιμοποιείται κυρίως η σατουρέια η παρνασσική ως καρύκευμα.

Η γνωστή πάντως ρίγανη που προέρχεται από το φυτό Origanum Vulgare χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα κυρίως ως φάρμακο για δηλητηριάσεις, σπασμούς, πρηξίματα κ.ά. Σε κάποια μέρη οι κυνηγοί συνηθίζουν όταν σκοτώσουν ένα θήραμα (π.χ. λαγό) να βάζουν στην κοιλιά του μερικά κλωνάρια ρίγανη για να μη μυρίσει μέχρι να φθάσουν σπίτι.
Χρησιμοποιείται όλο το φυτό ανθισμένο καθώς και το αιθέριο έλαιό του. Συλλέγεται τους μήνες της ανθοφορίας και διατηρείται σε κλειστά γυάλινα βάζα αφού αποξηρανθεί. Κάποιοι συνιστούν ως μια ιδιαίτερα ευχάριστη και ερωτική εμπειρία ένα ζεστό μπάνιο με τον/τη σύντροφό σας, αφού ρίξετε μια χούφτα ρίγανη μέσα στο νερό.
Η ρίγανη έχει και σπουδαίες θεραπευτικές ιδιότητες: Δρα κατά του άσθματος, της δυσμηνόρροιας, κατά των σπασμών ενώ είναι και εφιδρωτική.
Χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση των χρόνιων ρευματισμών, ενώ πιστεύεται ότι έχει ευεργετική δράση και στις περιπτώσεις στραβολαιμιάσματος.
Το λάδι της ρίγανης μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως κατευναστικό στους πόνους των δοντιών.
Επίσης στο κρυολόγημα και στον βήχα κάνει καλό το ρόφημα από αποξηραμένη ρίγανη. Ρίχνεται μία πρέζα ρίγανη σε ένα φλιτζάνι νερό και το βράζετε για λίγα λεπτά.
Το στραγγίζετε και το πίνετε. Θεωρείται το πιο δημοφιλές μπαχαρικό στην κουζίνα και ταιριάζει με κρέας, ψάρι, λαχανικά, σάλτσες, σαλάτες.
Χρησιμοποιείται πολύ και στη μαγειρική. Ταιριάζει πολύ στο ψητό ψάρι αλλά και στο κρέας και τα λαχανικά.
Χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση των χρόνιων ρευματισμών, ενώ πιστεύεται ότι έχει ευεργετική δράση και στις περιπτώσεις στραβολαιμιάσματος.


Εννέα κανόνες για οικολογικό μαγείρεμα

Μπορείτε να μαγειρέψετε έξυπνα και οικολογικά και να εξοικονομήσετε ενέργεια εφαρμόζοντας μερικές απλές συμβουλές. Αξίζει να τις δοκιμάσετε και να τις συνηθίσετε.

1. Καλύψτε την κατσαρόλα για να μη διασκορπίζεται η θερμότητα.
2. Φροντίστε πάντα η κατσαρόλα ή το τηγάνι να είναι στο ίδιο μέγεθος με το μάτι. Αν είναι μικρότερο σπαταλάτε άσκοπα ενέργεια.
3. Προτιμήστε τα φαγητά που μπορούν να μαγειρευτούν σε μια κατσαρόλα, όπως οι σούπες, το ρύζι, το κοκκινιστό.
4. Μερικά λεπτά πριν από το τέλος του ψησίματος, κλείστε το μάτι και αφήστε τη θερμότητα της κατσαρόλας να ολοκληρώσει το ψήσιμο.
5. Οσο λιγότερα υγρά και λίπος χρησιμοποιήσετε τόσο μειώνεται ο χρόνος ψησίματος.
6. Φτιάξτε λίγη παραπάνω ποσότητα και καταψύξτε το υπόλοιπο φαγητό για μια άλλη φορά.
7. Προτιμήστε να ζεστάνετε το φαγητό στο μάτι αντί για τον φούρνο.
8. Τα κρύα ζυμαρικά ή το ριζότο είναι ένα εύκολο και νόστιμο πιάτο. Φτιάξτε παραπάνω και φυλάξτε το υπόλοιπο στο ψυγείο για την άλλη μέρα.
9. Προτιμήστε τη χύτρα ταχύτητας όταν μπορείτε, κάνετε σημαντική οικονομία χρόνου και ενέργειας.