Το Αιγαίο Πέλαγος, εδώ και πολλές χιλιετίες αποτελεί μία θάλασσα ιδιαίτερης σημασίας, καθώς ως θαλάσσιος δρόμος, συνέβαλλε στην ανταλλαγή ιδεών και αγαθών και στην ανάπτυξη όλων των παραμεσόγειων πολιτισμών. Ως σύνολο οικοσυστημάτων, το Αιγαίο συντήρησε και συντηρεί μία σπάνια ποικιλότητα ζωντανών οργανισμών. Παρόλο που λόγω των φυσικοχημικών χαρακτηριστικών του, είναι μία θάλασσα ολιγοτροφική, εν τούτοις χαρακτηρίζεται από υψηλή βιοποικιλότητα θαλάσσιων οργανισμών (δηλαδή υψηλό αριθμό διαφορετικών ειδών). Στις μέρες μας, που οι περισσότερες θάλασσες παγκοσμίως, μεταξύ των οποίων μεγάλο μέρος των ευρωπαικών και μεσογειακών θαλασσών, υποβαθμίζονται σημαντικά, το Αιγαίο συνεχίζει να στηρίζει σημαντικούς πληθυσμούς από σπάνια και προστατεύομενα είδη.
Σπάνιος Φυσικός Πλούτος
Για να κατανοήσουμε την περιβαλλοντική μοναδικότητα του Αιγαίου, πρέπει να κάνουμε μία σύντομη αναφορά στο φυσικό του πλούτο. Το Αιγαίο στηρίζει τις τελευταίες στη Μεσόγειο, μεγάλες εκτάσεις από θαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας (τις λεγόμενες φυκιάδες), που είναι ο σημαντικότερος προστατευόμενος τύπος οικοσυστήματος στη Μεσόγειο, θεμελιώδους σημασίας για την παραγωγικότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων αλλά και της αλιείας. Τα λιβάδια Ποσειδωνίας συμβάλλουν στην αποτροπή της παράκτιας διάβρωσης, με συνέπεια η καταστροφή τους να σημαίνει εκτεταμένη διάβρωση καθώς και εξαφάνιση παραλιών. Στην αμέσως βαθύτερη θαλάσσια ζώνη συναντάμε τη λεγόμενη «τραγάνα», προστατευόμενους υφάλους ροδοφυκών που απαιτούν έως και 11.000 χρόνια για το σχηματισμό τους. Στα παράκτια οικοσυστήματα, έχουν καταγραφεί περισσότερα από 550 είδη φυκών, 120 είδη σφουγγαριών και χιλιάδες είδη ασπόνδυλων οργανισμών και ψαριών, που θα απαιτούσαν πολλές σελίδες για να τα περιγράψουμε. Οι ανοιχτές θάλασσες στηρίζουν από τους σημαντικότερους στη Μεσόγειο, πληθυσμούς θαλάσσιων θηλαστικών, με 4 είδη δελφινιών, 2 είδη φαλαινών και το μεγαλύτερο εναπομείναντα στον κόσμο πληθυσμό Μεσογειακής φώκιας, ένα είδος που απειλείται με άμεση εξαφάνιση.
Τα παραπάνω συνθέτουν τη «μαγική εικόνα» του Αιγαίου, αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν μόνο από... τύχη, δεδομένου ότι δεν έχει εφαρμοστεί κανένα μέτρο για την ουσιαστική διαχείριση ή προστασία τους. Σε μία εποχή όπου όλες οι χώρες, ακόμα και οι λεγόμενες αναπτυσσόμενες, προσπαθούν να αναδειχθούν μέσα από την αειφόρο ανάπτυξη και τη προβολή του φυσικού τους πλούτου, η Ελλάδα όχι μόνο αγνοεί, αλλά και απειλεί με δραματική υποβάθμιση τα οικοσυστήματά της. Είδη και ενδιαιτήματα που κατάφεραν να επιβιώσουν στο Αιγαίο για χιλιάδες χρόνια, σε ισσοροπία με τις ανθρώπινες κοινωνίες, μέσα στις τρεις τελευταίες μόνο δεκαετίες κινδυνεύουν με αφανισμό. Εξίσου όμως κινδυνεύουν και οι ανθρώπινες κοινωνίες των νησιωτικών και παράκτιων περιοχών, δεδομένου ότι η οικονομία τους εξαρτάται από τον τουρισμό και την αλιεία, και συνεπώς απειλείται από την καταστροφή των φυσικών πόρων. Ως άμεση συνέπεια παρατηρείται η μετανάστευση των κατοίκων σε αστικά κέντρα και η ερημοποίηση των νησιωτικών περιοχών.
Το Αιγαίο απειλείται
Είναι πραγματικά ανυσηχητικό το γεγονός ότι χρειάζεται ένα ναυάγιο ή μία ανθρώπινη και περιβαλλοντική τραγωδία, για να προκύψει ένας ουσιαστικός διάλογος των κρατικών αρχών, ΜΜΕ, επιστημόνων, φορέων και πολιτών, σε θέματα σχετικά με την προστασία των Ελληνικών θαλασσών. Οι πολίτες και η πολιτεία οφείλουν να αναρωτηθούν, ποια θα πρέπει να είναι η έκταση της επόμενης καταστροφής που περιμένει το Αιγαίο, για να συνεχιστεί ο διάλογος και η ουσιαστική προσπάθεια προστασίας του.
Το σχετικά πρόσφατο ναυάγιο της Σαντορίνης έδειξε την ανυπαρξία του κρατικού μηχανισμού και των θεσμών, για την αντιμετώπιση οποιουδήποτε σοβαρού θαλάσσιου ατυχήματος. Δεν είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε ένα έκτακτο θαλάσσιο περιστατικό, το οποίο συμβαίνει κατά τη διάρκεια της ημέρας, με ιδανικές καιρικές συνθήκες, σε ένα λιμάνι με μεγάλη κίνηση, στην αρχή της τουριστικής περιόδου (όπου θεωρητικά ο κρατικός μηχανισμός είναι σε πλήρη ετοιμότητα). Τι θα συμβεί στην περίπτωση που θα υπάρξει ένα πραγματικά σοβαρό ατύχημα πετρελαιοφόρου, υπό δυσμενείς καιρικές συνθήκες, σε μία δυσπρόσιτη περιοχή;
Πρέπει να τονίσουμε ότι το Αιγαίο διαπλέεται ετησίως από περισσότερα από 60.000 εμπορικά πλοία, εκ των οποίων τα 6.000 είναι πετρελαιοφόρα που μεταφέρουν από 100.000 - 200.000 τόνους βαριά πετρελαιοειδή. (Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι στο ατύχημα του Exon Valdez το 1989 στην Αλάσκα, διέφυγε μία σχετικά μικρή ποσότητα πετρελαίου από το συνολικό φορτίο του πλοίου - περίπου 25.000 τόνοι- καταστρέφοντας όμως μία περιοχή αντίστοιχη του Αιγαίου σε έκταση. Σήμερα, έπειτα από 18 χρόνια τα οικοσυστήματα της περιοχής παρουσιάζουν την ίδια εικόνα καταστροφής ).
Μέτρα Προστασίας - Διαχείρισης
Παρόλες τις ιδιαιτερότητες του Αιγαίου Πελάγους και την προγραμματιζόμενη τεράστια αύξηση κίνησης πετρελαιοφόρων σε αυτό, που θα επακολουθήσει έπειτα από τη λειτουργία του αγωγού Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολη, η προστασία του είναι εφικτή. Είναι δεδομένο διεθνώς, σε πορθμούς, θάλασσες και ποταμούς με πυκνή και συνεχόμενη κίνηση πλοίων, τα περιστατικά ατυχήματος να είναι ελάχιστα και χωρίς σοβαρές περιβαλλοντικές συνέπειες. Αυτό σημαίνει ότι όταν υφίστανται και τηρούνται αυστηρές μέθοδοι για τον έλεγχο της διέλευσης εμπορικών πλοίων, ελαχιστοποιείται η πιθανότητα ατυχήματος.
Τέτοια μέτρα θα μπορούσαν να βρουν εφαρμογή στο Αιγαίο εάν χαρακτηριζόταν ως Ιδιαιτέρως Ευαίσθητη Θαλάσσια Περιοχή, έτσι ώστε να μπορέσουν να ισχύσουν τα παρακάτω μέτρα:
*Συνεχής και ουσιαστικός έλεγχος μέσω ηλεκτρονικών συστημάτων (VTS -Vessel Tracking System, AIS - Automatic Identification System, VMS - Vessel Monitoring System, Clean Sea Net, παράκτιων ραντάρ, κ.α.).
*Εφαρμογή ζωνών διαχωρισμού κυκλοφορίας
*Δειγματοληψία λυμάτων από όλα τα διερχόμενα εμπορικά πλοία, κατά την είσοδό τους στους διαδρόμους θαλάσσιας κυκλοφορίας, έτσι ώστε να μπορεί να εντοπίζεται η εσκεμμένη λειτουργική ρύπανση ρουτίνας, που παρατηρείται καθημερινά στο Αιγαίο.
*Δημιουργία Δικτύου Ρυμουλκών άμεσης ετοιμότητας, σε όλη την έκταση του Αιγαίου (στην περίπτωση του ναυαγίου της Σαντορίνης, χρειάστηκαν 15 ώρες για να προσεγγίσει το ταχύτερο και κοντινότερο διασωστικό ρυμουλκό).
*Σύστημα πλοήγησης από πιλότους (έμπειρους καπετάνιους), οι οποίοι θα αναλαμβάνουν χρέη όταν υπάρχει έκτακτη ανάγκη.
*Δημιουργία Δικτύου Λιμένων Καταφυγής, σε συγκεκριμένα σημεία του Αιγαίου, όπου θα μπορούν να οδηγούνται πλοία που βρίσκονται σε έκτακτη ανάγκη, δίνοντας τη δυνατότητα να περιοριστεί η επαπειλούμενη ρύπανση. (Στην περίπτωση του ναυαγίου του Prestige, έαν ακουγόταν η έκκληση του Έλληνα καπετάνιου, να ρυμουλκηθεί το πλοίο στο κοντινότερο λιμάνι ή σημείο καταφυγής, η ρύπανση θα μπορούσε να ελεγχθεί, και θα είχε αποφευχθεί η οικολογική καταστροφή).
*Αυστηρές προδιαγραφές πλοίων, προϋποθέτοντας την ύπαρξη διπλών τοιχωμάτων, και εξέταση των μητρώων των πλοίων όπου καταγράφονται περιστατικά ρύπανσης, ή μηχανικών βλαβών.
*Δημιουργία εθελοντικού δικτύου πολιτών, κατάλληλα εκπαιδευμένων, ώστε να μπορούν να συμβάλλουν στην διαδικασία αποκατάστασης. (Στην περίπτωση του ναυαγίου του Prestige, κανένα μέσο δεν ήταν τόσο αποτελεσματικό για τον καθαρισμό των ακτών, όσο η συμμετοχή των εθελοντών).
Αρχιπέλαγος - Ινστιτούτο Θαλάσσιας & Περιβαλλοντικής Έρευνας Αιγαίου
Δράση για την προστασία του Αιγαίου
Το Αρχιπέλαγος είναι μία περιβαλλοντική οργάνωση χωρίς γραφείο δημοσίων σχέσεων. Μακριά από το κέντρο και τη φιλολογία του περιβάλλοντος, αλλά με πραγματική εθελοντική εργασία και απόλυτη προσύλωση στον στόχο της ουσιαστικής προστασίας του Αιγαίου, το Αρχιπέλαγος στοχεύει να προσφέρει μία νέα προσέγγιση στη δράση για την προστασία του περιβάλλοντος στην Ελλάδα.
Μάθετε περισσότερα για το Αρχιπέλαγος και το πώς μπορείτε να ενισχύσετε την προσπάθεια κάνοντας μια επίσκεψη στην ιστοσελίδα του: http://www.archipelago.gr
Σπάνιος Φυσικός Πλούτος
Για να κατανοήσουμε την περιβαλλοντική μοναδικότητα του Αιγαίου, πρέπει να κάνουμε μία σύντομη αναφορά στο φυσικό του πλούτο. Το Αιγαίο στηρίζει τις τελευταίες στη Μεσόγειο, μεγάλες εκτάσεις από θαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας (τις λεγόμενες φυκιάδες), που είναι ο σημαντικότερος προστατευόμενος τύπος οικοσυστήματος στη Μεσόγειο, θεμελιώδους σημασίας για την παραγωγικότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων αλλά και της αλιείας. Τα λιβάδια Ποσειδωνίας συμβάλλουν στην αποτροπή της παράκτιας διάβρωσης, με συνέπεια η καταστροφή τους να σημαίνει εκτεταμένη διάβρωση καθώς και εξαφάνιση παραλιών. Στην αμέσως βαθύτερη θαλάσσια ζώνη συναντάμε τη λεγόμενη «τραγάνα», προστατευόμενους υφάλους ροδοφυκών που απαιτούν έως και 11.000 χρόνια για το σχηματισμό τους. Στα παράκτια οικοσυστήματα, έχουν καταγραφεί περισσότερα από 550 είδη φυκών, 120 είδη σφουγγαριών και χιλιάδες είδη ασπόνδυλων οργανισμών και ψαριών, που θα απαιτούσαν πολλές σελίδες για να τα περιγράψουμε. Οι ανοιχτές θάλασσες στηρίζουν από τους σημαντικότερους στη Μεσόγειο, πληθυσμούς θαλάσσιων θηλαστικών, με 4 είδη δελφινιών, 2 είδη φαλαινών και το μεγαλύτερο εναπομείναντα στον κόσμο πληθυσμό Μεσογειακής φώκιας, ένα είδος που απειλείται με άμεση εξαφάνιση.
Τα παραπάνω συνθέτουν τη «μαγική εικόνα» του Αιγαίου, αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν μόνο από... τύχη, δεδομένου ότι δεν έχει εφαρμοστεί κανένα μέτρο για την ουσιαστική διαχείριση ή προστασία τους. Σε μία εποχή όπου όλες οι χώρες, ακόμα και οι λεγόμενες αναπτυσσόμενες, προσπαθούν να αναδειχθούν μέσα από την αειφόρο ανάπτυξη και τη προβολή του φυσικού τους πλούτου, η Ελλάδα όχι μόνο αγνοεί, αλλά και απειλεί με δραματική υποβάθμιση τα οικοσυστήματά της. Είδη και ενδιαιτήματα που κατάφεραν να επιβιώσουν στο Αιγαίο για χιλιάδες χρόνια, σε ισσοροπία με τις ανθρώπινες κοινωνίες, μέσα στις τρεις τελευταίες μόνο δεκαετίες κινδυνεύουν με αφανισμό. Εξίσου όμως κινδυνεύουν και οι ανθρώπινες κοινωνίες των νησιωτικών και παράκτιων περιοχών, δεδομένου ότι η οικονομία τους εξαρτάται από τον τουρισμό και την αλιεία, και συνεπώς απειλείται από την καταστροφή των φυσικών πόρων. Ως άμεση συνέπεια παρατηρείται η μετανάστευση των κατοίκων σε αστικά κέντρα και η ερημοποίηση των νησιωτικών περιοχών.
Το Αιγαίο απειλείται
Είναι πραγματικά ανυσηχητικό το γεγονός ότι χρειάζεται ένα ναυάγιο ή μία ανθρώπινη και περιβαλλοντική τραγωδία, για να προκύψει ένας ουσιαστικός διάλογος των κρατικών αρχών, ΜΜΕ, επιστημόνων, φορέων και πολιτών, σε θέματα σχετικά με την προστασία των Ελληνικών θαλασσών. Οι πολίτες και η πολιτεία οφείλουν να αναρωτηθούν, ποια θα πρέπει να είναι η έκταση της επόμενης καταστροφής που περιμένει το Αιγαίο, για να συνεχιστεί ο διάλογος και η ουσιαστική προσπάθεια προστασίας του.
Το σχετικά πρόσφατο ναυάγιο της Σαντορίνης έδειξε την ανυπαρξία του κρατικού μηχανισμού και των θεσμών, για την αντιμετώπιση οποιουδήποτε σοβαρού θαλάσσιου ατυχήματος. Δεν είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε ένα έκτακτο θαλάσσιο περιστατικό, το οποίο συμβαίνει κατά τη διάρκεια της ημέρας, με ιδανικές καιρικές συνθήκες, σε ένα λιμάνι με μεγάλη κίνηση, στην αρχή της τουριστικής περιόδου (όπου θεωρητικά ο κρατικός μηχανισμός είναι σε πλήρη ετοιμότητα). Τι θα συμβεί στην περίπτωση που θα υπάρξει ένα πραγματικά σοβαρό ατύχημα πετρελαιοφόρου, υπό δυσμενείς καιρικές συνθήκες, σε μία δυσπρόσιτη περιοχή;
Πρέπει να τονίσουμε ότι το Αιγαίο διαπλέεται ετησίως από περισσότερα από 60.000 εμπορικά πλοία, εκ των οποίων τα 6.000 είναι πετρελαιοφόρα που μεταφέρουν από 100.000 - 200.000 τόνους βαριά πετρελαιοειδή. (Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι στο ατύχημα του Exon Valdez το 1989 στην Αλάσκα, διέφυγε μία σχετικά μικρή ποσότητα πετρελαίου από το συνολικό φορτίο του πλοίου - περίπου 25.000 τόνοι- καταστρέφοντας όμως μία περιοχή αντίστοιχη του Αιγαίου σε έκταση. Σήμερα, έπειτα από 18 χρόνια τα οικοσυστήματα της περιοχής παρουσιάζουν την ίδια εικόνα καταστροφής ).
Μέτρα Προστασίας - Διαχείρισης
Παρόλες τις ιδιαιτερότητες του Αιγαίου Πελάγους και την προγραμματιζόμενη τεράστια αύξηση κίνησης πετρελαιοφόρων σε αυτό, που θα επακολουθήσει έπειτα από τη λειτουργία του αγωγού Μπουργκάς - Αλεξανδρούπολη, η προστασία του είναι εφικτή. Είναι δεδομένο διεθνώς, σε πορθμούς, θάλασσες και ποταμούς με πυκνή και συνεχόμενη κίνηση πλοίων, τα περιστατικά ατυχήματος να είναι ελάχιστα και χωρίς σοβαρές περιβαλλοντικές συνέπειες. Αυτό σημαίνει ότι όταν υφίστανται και τηρούνται αυστηρές μέθοδοι για τον έλεγχο της διέλευσης εμπορικών πλοίων, ελαχιστοποιείται η πιθανότητα ατυχήματος.
Τέτοια μέτρα θα μπορούσαν να βρουν εφαρμογή στο Αιγαίο εάν χαρακτηριζόταν ως Ιδιαιτέρως Ευαίσθητη Θαλάσσια Περιοχή, έτσι ώστε να μπορέσουν να ισχύσουν τα παρακάτω μέτρα:
*Συνεχής και ουσιαστικός έλεγχος μέσω ηλεκτρονικών συστημάτων (VTS -Vessel Tracking System, AIS - Automatic Identification System, VMS - Vessel Monitoring System, Clean Sea Net, παράκτιων ραντάρ, κ.α.).
*Εφαρμογή ζωνών διαχωρισμού κυκλοφορίας
*Δειγματοληψία λυμάτων από όλα τα διερχόμενα εμπορικά πλοία, κατά την είσοδό τους στους διαδρόμους θαλάσσιας κυκλοφορίας, έτσι ώστε να μπορεί να εντοπίζεται η εσκεμμένη λειτουργική ρύπανση ρουτίνας, που παρατηρείται καθημερινά στο Αιγαίο.
*Δημιουργία Δικτύου Ρυμουλκών άμεσης ετοιμότητας, σε όλη την έκταση του Αιγαίου (στην περίπτωση του ναυαγίου της Σαντορίνης, χρειάστηκαν 15 ώρες για να προσεγγίσει το ταχύτερο και κοντινότερο διασωστικό ρυμουλκό).
*Σύστημα πλοήγησης από πιλότους (έμπειρους καπετάνιους), οι οποίοι θα αναλαμβάνουν χρέη όταν υπάρχει έκτακτη ανάγκη.
*Δημιουργία Δικτύου Λιμένων Καταφυγής, σε συγκεκριμένα σημεία του Αιγαίου, όπου θα μπορούν να οδηγούνται πλοία που βρίσκονται σε έκτακτη ανάγκη, δίνοντας τη δυνατότητα να περιοριστεί η επαπειλούμενη ρύπανση. (Στην περίπτωση του ναυαγίου του Prestige, έαν ακουγόταν η έκκληση του Έλληνα καπετάνιου, να ρυμουλκηθεί το πλοίο στο κοντινότερο λιμάνι ή σημείο καταφυγής, η ρύπανση θα μπορούσε να ελεγχθεί, και θα είχε αποφευχθεί η οικολογική καταστροφή).
*Αυστηρές προδιαγραφές πλοίων, προϋποθέτοντας την ύπαρξη διπλών τοιχωμάτων, και εξέταση των μητρώων των πλοίων όπου καταγράφονται περιστατικά ρύπανσης, ή μηχανικών βλαβών.
*Δημιουργία εθελοντικού δικτύου πολιτών, κατάλληλα εκπαιδευμένων, ώστε να μπορούν να συμβάλλουν στην διαδικασία αποκατάστασης. (Στην περίπτωση του ναυαγίου του Prestige, κανένα μέσο δεν ήταν τόσο αποτελεσματικό για τον καθαρισμό των ακτών, όσο η συμμετοχή των εθελοντών).
Αρχιπέλαγος - Ινστιτούτο Θαλάσσιας & Περιβαλλοντικής Έρευνας Αιγαίου
Δράση για την προστασία του Αιγαίου
Το Αρχιπέλαγος είναι μία περιβαλλοντική οργάνωση χωρίς γραφείο δημοσίων σχέσεων. Μακριά από το κέντρο και τη φιλολογία του περιβάλλοντος, αλλά με πραγματική εθελοντική εργασία και απόλυτη προσύλωση στον στόχο της ουσιαστικής προστασίας του Αιγαίου, το Αρχιπέλαγος στοχεύει να προσφέρει μία νέα προσέγγιση στη δράση για την προστασία του περιβάλλοντος στην Ελλάδα.
Μάθετε περισσότερα για το Αρχιπέλαγος και το πώς μπορείτε να ενισχύσετε την προσπάθεια κάνοντας μια επίσκεψη στην ιστοσελίδα του: http://www.archipelago.gr
