Τρία «κλειδιά» για σωστή διαχείριση του νερού

Ευάγγελος Βλάχος, καθηγητής Περιβάλλοντος στις ΗΠΑ

«Η Μ. Ανατολή ενδέχεται να πυροδοτήσει την πρώτη σύγκρουση λόγω λειψυδρίας» 

«Το νερό πρέπει να "κυβερνηθεί", να "αξιοποιηθεί" 
και να διανεμηθεί.»

Της Γιωτας Mυρτσιωτη

Είχε φθάσει στη Θεσσαλονίκη μία ημέρα πριν από την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Έβρεχε ασταμάτητα. «Ήρθα στην Ελλάδα και περίμενα να βρω ήλιο. Ας είναι. Η βροχή είναι ευεργετική», σχολίασε ο καθηγητής του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών και Τεχνικής Περιβάλλοντος του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Κολοράντο, Ευάγγελος Βλάχος, καθώς κλείναμε τηλεφωνικά το ραντεβού μας για την επομένη.

Σχεδόν 24 ώρες μετά, καθ' οδόν προς το Clochard -μια κοντινή απόσταση από το ξενοδοχείο της πλατείας Αριστοτέλους όπου διέμενε- τα νερά της βροχής «ξέπλεναν» τα βουνά των σκουπιδιών που είχαν αρχίσει να σχηματίζονται στα στενά του κέντρου. Εικόνα απωθητική. «Έχουμε μετατρέψει τις πόλεις σε νεκροταφεία. Ο ελεύθερος χώρος είναι ελάχιστος. Ο αέρας δεν ανακυκλώνεται», σχολίασε.

Μπαίνουμε κατ' ευθείαν στο θέμα. Μιλάει σαν να δίνει μία ακόμη διάλεξη για το φλέγον ζήτημα που απασχολεί την ανθρωπότητα: Την ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων. 

Ως πρωτεργάτης της υδροδιπλωματίας, ως μάχιμος επιστήμονας, αλλά και ως άνθρωπος, δεν αφήνει να τον παρασύρει η απαισιοδοξία για το πολύπλοκο διεθνές θέμα των υδάτων και της ασφάλειας. «Να τo πούμε στα ίσα. Ποια είναι η μεγάλη αγωνία, γιατί ο κόσμος άρχισε να φοβάται. Πλησιάζουμε σε μια εποχή κατά την οποία οι ανωμαλίες του πλανήτη έχουν αυξηθεί επικίνδυνα. Καινούργιες ιδέες και πολιτικές χωρίς master plan. Αρα κρίση. Η λέξη όμως έχει διπλή σημασία. Απέναντι στην αρνητική πλευρά υπάρχει η ευκαιρία της αλλαγής και της λήψης αποφάσεων για να αποφύγουμε τα προβλήματα του μέλλοντος. Εχουμε φτάσει σ' ένα σημείο που θα πρέπει να βρούμε τρόπους όχι μέσω του σκέπτεσθαι αλλά του πράττειν».

- Ποια εικόνα παρουσιάζουν σήμερα τα υδάτινα αποθέματα;

- Το νερό γίνεται όλο και πιο σπάνιο. Όχι μόνο σε ποσότητα αλλά και σε ποιότητα. Δεδομένης της κλιματικής αλλαγής, της αύξησης του πληθυσμού, της άνισης κατανομής των υδάτων και της υπερκατανάλωσης, τα ακραία φαινόμενα... 

σε πολλές περιοχές του πλανήτη πληθαίνουν: ξηρασία από τη μια, πλημμύρες από την άλλη. Ορισμένες περιπτώσεις τις σώσαμε. Άνθρωποι ήπιαν νερό και δεν πέθαναν. Στη Γάζα όμως δεν υπάρχει σταγόνα νερό. Τι θα απογίνουν τρία εκατ. άνθρωποι; Σ' ένα χρόνο, θα αρχίσουν να περπατάνε σαν τα μυρμήγκια αναζητώντας το πολύτιμο αγαθό.

- Ποια είναι τα «κλειδιά» για την επίτευξη ενός αποτελεσματικού σχεδιασμού στη διαχείριση των υδάτινων πόρων;

- Τρία θα πρέπει να είναι τα βασικά του σημεία: πώς θα το διοικήσουμε, πώς θα το μοιράσουμε και ποια τιμή θα του βάλουμε. Το νερό πρέπει να «κυβερνηθεί» (διοίκηση, επιδότηση), να «αξιοποιηθεί» (αξία, τιμή, κόστος) και να διανεμηθεί (με εύλογο τρόπο και με τους κανόνες της ισότητας). Το ζήτημα είναι πώς θα παλαντζάρουμε την προσφορά και τη ζήτηση. Η τιμή του νερού αλλάζει. Κάποτε, ο χωρικός το χρησιμοποιούσε εν λευκώ, τώρα έχουμε το χρηματιστήριο του νερού πλουτίζοντας ανθρώπους. Η τιμή και ο διαμερισμός του είναι φλου. Ενα πείραμα που έκανε η πολιτεία μου για να αυξήσει τη βροχή «μετατοπίζοντας» τα σύννεφα από τη διπλανή πολιτεία κατέληξε σε δικαστική διαμάχη. Μας πήγαν στο δικαστήριο γιατί τους κλέβαμε τα σύννεφα!

- Πόσο πιθανό είναι το σενάριο σύμφωνα με το οποίο η αιτία του τρίτου παγκοσμίου πολέμου θα είναι το νερό;

- Δεδομένης της λειψυδρίας, των γεωπολιτικών διαταραχών αλλά και των στοιχείων των Ηνωμένων Eθνών, βάσει των οποίων, μέχρι το 2025, περίπου 30 χώρες θα πληγούν από τη λειψυδρία, 18 από τις οποίες βρίσκονται στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, οι πιέσεις θα ενταθούν. Τα θέματα χρησικτησίας και άλλοι παράγοντες περιπλέκουν το ζήτημα. Ο Νείλος διασχίζει την Αίγυπτο αλλά υδάτινα ρεύματα ρέουν από τα υψίπεδα της Αιθιοπίας και η λεκάνη του καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του Σουδάν. Σε ποιον ανήκουν τα νερά του; Αν τεθεί θέμα, οι Αιγύπτιοι θα σου απαντήσουν «μολών λαβέ». Δικαιώματα, ωστόσο, έχουν και οι άλλες χώρες. Με αυτή τη λογική, και η Αμερική μπορεί να ζητήσει τη χρήση του.

- Ποια περιοχή ενδέχεται να πυροδοτήσει συγκρούσεις στο μέλλον λόγω της λειψυδρίας;

- Η Μέση Ανατολή. Οι περιορισμένοι υδάτινοι πόροι αλλά και πολλοί παράγοντες καθιστούν το ζήτημα διαχείρισης των υδάτινων πόρων πολύπλοκο. Είναι γόρδιος δεσμός και, σύμφωνα με τον μύθο, όποιος τον λύσει θα γίνει βασιλιάς.

Υπάρχουν σχέδια σωτηρίας, αλλά δεν έχουμε πλέον χρόνο

Στα 76 του χρόνια, ο ομογενής καθηγητής είναι αεικίνητος. Κατέχει θέσεις-κλειδιά σε διεθνή κέντρα, διευρύνει και προσφέρει τις γνώσεις του για το «ιερό αγαθό», ταξιδεύει συνεχώς αλλά επιστρέφει πάντα στη γενέτειρα, τον Πειραιά και την πλατεία Αλεξάνδρας. «Θυμάμαι όταν κάναμε διακοπές στο νησί, πλέναμε τα χέρια μας στον σιδερένιο νιπτήρα. Το νερό που χρησιμοποιούσαμε κατέληγε σε μια λεκάνη. Μ' αυτό οι νοικοκυρές πότιζαν τον κήπο για να φουντώσουν τα γεράνια κι ο βασιλικός. Οι αρχές της οικονομίας. Το νερό ήταν ιερό».
Στις μέρες μας; «Η αλόγιστη χρήση και η σπατάλη νερού, η μόλυνση του υδάτινου ορίζοντα, υπόγειου και υπέργειου, είναι προβλήματα που πρέπει να μας προσανατολίσουν σ' ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης των υδάτινων πόρων».

- Πόσο απέχει η θεωρία από την πράξη;

- Ο μηχανικός του 21ου αιώνα πρέπει να έχει διεπιστημονική κατάρτιση. Στην Αμερική, φοιτητές και νέοι ερευνητές πανεπιστημίων συμμετέχουν στους «μηχανικούς χωρίς σύνορα». Ταξιδεύουν σε φτωχές χώρες και μαθαίνουν στην πράξη την εφαρμογή των κατάλληλων προγραμμάτων. Δεν νομίζω ότι το κάνουν εδώ. Για όλους αυτούς τους λόγους, θεωρώ υψίστης σημασίας το πρωτόκολλο συνεργασίας μεταξύ ΑΠΘ και CSU για την ελληνική επιστημονική συμμετοχή στη διεθνή δραστηριότητα. Επιστημονικά ιδρύματα και πολιτικοί οφείλουν να συνεργαστούν για τη διασύνδεση της θεωρίας με την πράξη. Πάνω απ' όλα, σημασία έχει η συμμετοχή του πολίτη στις αποφάσεις. Δεν υπάρχει άλλη σωτηρία. Το νερό είναι από τα πιο πλούσια αγαθά. Εχουμε υποχρέωση να το προστατέψουμε. Για να ζήσουμε, πρέπει να είμαστε λογικοί. Πολίτες και πολιτικοί από κοινού θα βρουν απαντήσεις. Η λογική τού «δεν βαριέσαι» πρέπει να αντικατασταθεί με το «enough is enough» (φτάνει πια!). Θυμάμαι την αντίδραση ενός φοιτητή όταν τους είπα: «Σε 8 δισ. χρόνια από σήμερα η Γη θα γίνει κάρβουνο». «Σε 8 εκατ. ή σε 8 δισ.;», ρώτησε. «Σε 8 δισ.», διευκρίνισα. «Ουφ!», είπε ανακουφισμένος ο φοιτητής. Οι μεγάλες καταστροφές όμως αυξάνονται κατακόρυφα. Μήπως φτάσαμε στα όρια;
- Παραμένετε μάχιμος, μολονότι ως δάσκαλος έχετε εκπαιδεύσει διακεκριμένους επιστήμονες. Τι σας κάνει να συνεχίζετε με τον ίδιο ζήλο;
- Πιστεύω απόλυτα ότι υπάρχουν σχέδια για τη σωτηρία. Δεν μπορούμε όμως να περιμένουμε. Δεν υπάρχει περιθώριο. Πρέπει να βοηθήσουμε τους συνανθρώπους μας. Το οφείλω στα εγγόνια μου (έχει δύο), στις μελλοντικές γενιές. Να μην πουν μια μέρα: «Eσύ παππού, τι έκανες για τον πλανήτη;»
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει υδροδιπλωματία προσαρμοσμένη στο σήμερα
Οταν έφυγε από τον Πειραιά, το 1959, αναζητώντας το... όνειρο στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα περιβαλλοντικά θέματα ήταν για εκείνον ένα άγνωστο αντικείμενο. «Και να φανταστεί κανείς ότι δεν είχα δει ποτάμι στη ζωή μου!
Οι παιδικές μνήμες, γκρίζες. «Παιδιά της κατοχής», λέει. Στα μεταπολεμικά χρόνια, οι σπουδές. «Την εποχή εκείνη οι σχολές που επέλεγε κανείς στην Ελλάδα ήταν συγκεκριμένες. Δικηγόρος, μηχανικός ή γιατρός. Εγώ νομικά σπούδασα. Πώς κατέληξα στον τομέα της ολοκληρωμένης διαχείρισης υδάτινων πόρων, της πρόγνωσης κοινωνικών φαινομένων, της αξιολόγησης έργων και τεχνικών παρεμβάσεων και στην περιοχή της υδροδιπλωματίας; Οχι γιατί ήμουν πιο έξυπνος αλλά βρέθηκα σ' ένα πανεπιστημιακό περιβάλλον που ειδικεύεται σε θέματα του νερού σε ερευνητικό επίπεδο με 130 εξειδικευμένους επιστήμονες και δεκάδες ερευνητές σήμερα. Ηταν η περίοδος -τη δεκαετία του '70- κατά την οποία η οικολογία είχε γίνει πολιτικό κίνημα».
Μέσα σ' αυτό το «υδάτινο» περιβάλλον του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Κολοράντο (CSU), όπου βρέθηκε το 1967, ο ομογενής καθηγητής με πτυχίο Νομικής και διδακτορικό στην Κοινωνιολογία (Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, 1964) διευρύνει τις διεπιστημονικές του σπουδές, εισάγει νέα διδακτικά αντικείμενα σε θέματα κοινωνιολογίας, τεχνικής και διαχείρισης περιβάλλοντος, της επιστήμης του μηχανικού. Από τα χέρια του περνούν πάνω από 200 διπλωματικές προπτυχιακού και μεταπτυχιακού επιπέδου σε αντίστοιχα αντικείμενα. Στη μακρόχρονη θητεία του στο CSU είναι σύμβουλος τόσο στην Αμερική όσο και για μεγάλα έργα διαφόρων χωρών (Ιταλία, Πορτογαλία, Σαουδική Αραβία, Μπαχρέιν, Ελβετία, Βραζιλία) και στην Ελλάδα, ενώ συνεργάστηκε σε «μάστερ πλαν» στην Αμερική και στον στρατηγικό σχεδιασμό της αστικής ανάπτυξης της Αθήνας. Ανοίγει πρωτοποριακούς δρόμους στη δημιουργία ενός διεθνούς δικτύου κέντρων διαχείρισης υδάτων μεταξύ κορυφαίων αμερικανικών πανεπιστημίων, του Σώματος των μηχανικών των ΗΠΑ και της UNESCO, ενώ ως πρωτεργάτης στην επιστήμη της διαχείρισης διασυνοριακών υδατικών συστημάτων επικεντρώνεται στην υδροδιπλωματία που αναφέρεται ρητώς και στο άρθρο 14 του Συντάγματος των ΗΠΑ.
«Η υδροδιπλωματία προέκυψε για έναν και μοναδικό λόγο: Πώς θα διαιρέσουμε το αγαθό χωρίς να σκοτώσουμε ο ένας τον άλλον. Η διαχείριση των διασυνοριακών υδάτινων πόρων είναι ένα τεράστιο ζήτημα, καθώς το 40% του πληθυσμού της Γης ζει σε διασυνοριακές υδρολογικές λεκάνες. Στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής, της πύκνωσης των ακραίων καιρικών φαινομένων, της συγκέντρωσης πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα και της πράσινης ανάπτυξης αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Η αλήθεια είναι ότι σε πολλές περιοχές υπάρχουν ισχυρές διακρατικές συμφωνίες, οι οποίες φέρνουν σε συνεργασία τις γειτονικές χώρες για θέματα κατανομής των υδάτων, ενώ διεθνείς οργανισμοί, όπως η UNESCO, προωθούν τις αρχές της υδροδιπλωματίας με μελέτες, σχέδια και έρευνες. Σε πολλές περιοχές, όμως, είναι απολύτως αναγκαίο να προχωρήσουν οι συμφωνίες μεταξύ των κρατών γιατί μόνο έτσι θα επιλυθούν προβλήματα (άνισης εκμετάλλευσης, πλημμύρας, ρύπανσης). Η διακρατική συμφωνία μεταξύ Γερμανίας, Πολωνίας και Τσεχίας, όπου εφαρμόστηκαν οι αρχές της υδροδιπλωματίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έλυσε προ μιας περίπου δεκαετίας τις καταστροφικές πλημμύρες του ποταμού Οντεν. Καθοριστικής σημασίας ήταν η συμφωνία της Τσεχίας στον σχεδιασμό έργων, παρ' όλο που της αντιστοιχεί το μικρότερο ποσοστό των υδάτων (5%). Από την άλλη πλευρά, απουσία διασυνοριακής συνεργασίας, παίζονται παιχνίδια διεθνούς πολιτικής εξ αιτίας των υδάτων (περίπτωση Τίγρη και Ευφράτη). Αρα, η υδροδιπλωματία δεν συμβάλλει μόνο στην ανάπτυξη και την ευημερία αλλά και στην ειρήνη».
- Σε ποιο επίπεδο βρίσκεται η υδροδιπλωματία στη χώρα μας, δεδομένου ότι το 25% του υδατικού μας δυναμικού είναι εισαγόμενο και η οικονομία της Βορείου Ελλάδος εξαρτάται από τα διασυνοριακά μας ποτάμια (Nέστος, Αξιός, Εβρος);
- Στην Ελλάδα δεν υπάρχει πολιτική των υδάτων -σε αντίθεση με τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και την Τουρκία- προσαρμοσμένη στην κλιματική αλλαγή και την πράσινη περιβαλλοντική οικονομία, πόσω μάλλον διεθνής πολιτική για τα διεθνή ύδατα. Από την πλευρά των πανεπιστημίων (ειδικά του ΑΠΘ), γνωρίζω ότι έχουν γίνει αξιόλογες έρευνες και μελέτες -ας τις λάβει υπόψη το υπουργείο Περιβάλλοντος-, έχουν υποβληθεί προτάσεις αλλά φοβάμαι ότι η πολιτεία δεν έχει αντιληφθεί τη σημασία της διασυνοριακής συνεργασίας και το μέγεθος του προβλήματος. Τόσο για τον Αξιό όσο και για τον Νέστο, οι συμφωνίες που είχαν γίνει τη δεκαετία του '60 δεν εφαρμόζονται (αλλαγή συνόρων στην πρώην Γιουγκοσλαβία) και χρειάζονται αναθεώρηση, ενώ για τον Εβρο διασυνοριακή συμφωνία μεταξύ των τριών κρατών δεν έχει προχωρήσει.
πηγή